مالکیت ادبی و هنری چیست؟

مالکیت ادبی و هنری چیست؟

• 1402/02/30
• تیم تحریریه عرفان

در ایران قانون حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب سال ۱۳۴۸ برای حمایت از پدیدآورندگان این‌گونه آثار وجود دارد و قوانین متعددی را برای مصادیق آثار ادبی-هنری و حراست از کپی رایت آثار ایرانی ارائه داده است.

آثاری که مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری هستند عبارتند از:
الف) آثار نوشتاری: مانند کتاب، رساله، جزوه و نمایشنامه، شعر، اثر موسیقى (پیش از اجرا و بر روى صفحه کاغذ) و همچنین ترجمه، اقتباس و تلخیص
ب) آثار سمعى و بصرى: مانند آثار رادیویى و تلویزیونى و آثار موسیقى و صوتى
ج) اثر سینمایى
د) آثار تجسمى: مانند مجسمه‌سازى، سفالگرى، خوشنویسى، عکاسى، گرافیک، معمارى و صنایع دستى
هـ) آثار فنى: که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد؛ مثل نرم‌افزارهای رایانه‌ای یا الگوریتم‌های بهینه‌سازی.

سؤال مهمی که پدیدآوردندگان آثار دارند آنست که شرایط بهره‌مندی از حمایت‌های قانونی برای آثارشان چیست؟ به صورت کلی اثری مورد حمایت است که واجد سه شرط زیر باشد:

1. اصالت: اصالت و ابتکار متفاوت با نو و تازه بودن است. حتى اگر اثرى پس از دیگرى پدید آمده، اما به طور جداگانه و مستقل تهیه شده باشد، با این که تشابه‎ات زیادى بین آن‌ها برقرار باشد، هر دو مورد حمایت قرار می گیرند.
2. مشروعیت: مبناى قانون گذار این است که از منافع و مصالح اجتماع حمایت کند و اگر اثرى مخالف با نظم عمومى و عفت و اخلاق عمومى باشد، از لحاظ شرعى و حقوق مالکیت نداشته و حمایتی نمی‌گیرد.

حقوق مالکیت آثار ادبی و هنری چیست؟

همانطور که گفتیم آثار ادبی و هنری از لحظه‌ی خلق و بدون نیاز به ثبت تحت حمایتی قانون هستند. این حمایت دو نوع حقوق مادی و معنوی را ناشی می‌شود. حقوق مالکیت معنوی برخلاف مادی قابل انتقال به غیر نیست و حتی محدود به زمان و مکان نیز نمی‌شود. سه حق اصلی معنوی خالقان آثار هنری، حق انتساب اثر به پدیدآورنده، حق حرمت و تمامیت اثر و حق تصمیم‌گیری درباره‌ی انتشار آن است. در ادامه به جزئیات این حقوق می‌پردازیم.

• حق انتساب اثر به پدیدآورنده

این حق از قدیم در بین شعرا به شدت مورد توجه بوده است. غیرقابل انتقال بودن این حق بدین معنى است که حتى اگر پدیدآورنده موافقت کند، نمی توان نام شخص دیگرى را روى اثر نهاد. البته، پدیدآورنده حق دارد اثر را بى نام منتشر کند، اما نمى ‎تواند به نام کسى دیگر منتشر کند. از سوى دیگر، این حق براى ورثه محفوظ است که از انتشار اثر بدون نام پدیدآورنده جلوگیرى کنند.

• حق حرمت و تمامیت اثر

یعنى حق اعتراض به هرگونه تغییر یا اقدامى که موجب لطمه به حسن شهرت پدیدآورنده شود. به عبارت دیگر، فقط پدیدآورنده حق دارد در اثر خود تغییراتى صورتى دهد و بدون اجازه وى هرگونه تغییر و تحریف ممنوع است. در جریان یک دعوا در فرانسه، دادگاه این امکان را به پدیدآورنده داد تا مؤلف یک کتاب درسى را، که به بهانه بى طرفى، کلمات مذهبى را از قطعه‎هاى منتخب آثار او حذف کرده بود، محکوم کند.

بدیهى است که این حق قابل واگذارى به غیر است. در بعضى موارد منع هرگونه اصلاح و تغییر، مغایر هدف قانون‎گذار از حمایت حقوق ادبى و هنرى است که به وسیله آن، راه را براى رشد و تعالى فرهنگ و تمدن بشرى فراهم آورد. پس باید تنها تغییرات و اقداماتى ممنوع باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد.

• حق تصمیم گیری در مورد انتشار اثر

هیچ مقامى نمى ‎تواند پدیدآورنده را مجبور به انتشار اثر خود کند، حتى طلبکاران نیز نمى‌توانند به منظور استیفاى دین خود، اقدام به توقیف نسخه خطى و انتشار آن کنند.